Życiorys

Urodzony w średniozamożnej rodzinie szlacheckiej Antoniego herbu Kotwica i Marianny z Mierzeńskich; chrzest 3 maja 1750 w kościele oo. reformatów w Dederkałach Wielkich. W 1756 nastąpiła przeprowadzka rodziny Kołłątajów do Nieciesławic w dawnym powiecie stopnickim w województwie sandomierskim^[1]. Początkową edukację odebrał w szkołach w Pińczowie, a następnie kształcił się na Akademii Krakowskiej, gdzie uzyskał stopień doktora filozofii (1768). W latach 1770–1774 studiował w Wiedniu, a później w Rzymie, gdzie uzyskał doktorat z prawa i teologii oraz przyjął święcenia kapłańskie. Po powrocie do Polski został kanonikiem krakowskim. Był kapłanem w Pińczowie i Krzyżanowicach Dolnych, członkiem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, współpracownikiem Komisji Edukacji Narodowej oraz twórcą planu rozbudowy szkół w całym kraju. W latach 1777–1780 z ramienia KEN dokonał reformy Akademii Krakowskiej – wprowadził między innymi wykłady z nauk przyrodniczych i literatury polskiej, umożliwił dostęp do nauki studentom pochodzącym z mieszczaństwa, uporządkował sprawy majątkowe akademii, a także umożliwił rozwój postępowych idei i poprawił poziom naukowy uczelni. W latach 1782–1786 pełnił funkcję rektora. Przeciwny reformie Uniwersytetu Krakowskiego biskup Kajetan Sołtyk nie uznawał jego nominacji na kanonika katedry krakowskiej, w 1781 ekskomunikował go i pozbawił beneficjów^[2].

Do Warszawy przeniósł się w 1779. Tam zamieszkał w kamienicy pod numerem 21A w zachodniej pierzei Rynku Starego Miasta^[3]. Zgromadził tam prężny zespół publicystów nazwany przez przeciwników kuźnicą kołłątajowską, w którym działali m.in. Franciszek Ksawery Dmochowski i Franciszek Salezy Jezierski. Krytykowali oni przestarzałą strukturę polityczną i społeczną Rzeczypospolitej. W 1786 został odznaczony Orderem Świętego Stanisława, a w 1791 został kawalerem Orderu Orła Białego.

Był członkiem konfederacji Sejmu Czteroletniego^[4]. Uczestniczył w tworzeniu Konstytucji 3 maja. W czasie Sejmu Czteroletniego należał do najaktywniejszych działaczy stronnictwa patriotycznego. 29 kwietnia 1791 roku przyjął obywatelstwo miejskie na Ratuszu Miasta Warszawy^[5].

W rozprawie politycznej Do Stanisława Małachowskiego [...] Anonima listów kilka sformułował plan reformy państwowej mający swój wyraz w Konstytucji 3 maja, po której uchwaleniu Kołłątaj został mianowany podkanclerzym koronnym (1791) i założył Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej. W czasie wojny polsko-rosyjskiej na zebraniu Straży Praw 23 lipca 1792 roku nakłaniał króla Stanisława Augusta Poniatowskiego do jak najszybszego przystąpienia do konfederacji targowickiej, do której sam zgłosił zamiar przystąpienia^[6]. Wystraszony postawą tłumów, które protestowały przeciwko akcesowi do konfederacji, uciekł w nocy z 24 na 25 lipca ze stolicy^[7].

Przygotowywał i uczestniczył w insurekcji kościuszkowskiej, wchodząc w skład Rady Najwyższej Narodowej, obejmując w niej Wydział Skarbu i prezentując bardziej radykalne poglądy niż w okresie Konstytucji 3 Maja. Pod koniec powstania kościuszkowskiego po szturmie Pragi 4 listopada 1794 Hugo Kołłątaj potajemnie opuścił Warszawę. 6 grudnia 1794 został aresztowany z rozkazu cesarskiego przez starostę przemyskiego Luegera na rogatkach Przemyśla, w drodze przez Galicję i Węgry do Wenecji. Osadzony w areszcie, po sześciu dniach został przewieziony do więzienia w Ołomuńcu^[8], a następnie do twierdzy Josephstadt, gdzie przebywał od 10 lutego 1795. 3 lipca 1798 powtórnie trafił do więzienia ołumunieckiego, gdzie napisał wielkie dzieło natury geograficznej Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego. Dzieło to zostało wydane w trzech tomach jednak dopiero w 1842 i było ono znakomitym na ówczesne czasy systemem geografii ogólnej, pełnym świeżych i twórczych myśli. Kołłątaj jasno określał pojęcie czasu geologicznego i analizę procesów geologicznych, w czym wyprzedził Charlesa Lyella, a analizą wpływów środowiska na społeczeństwo dał podwaliny pod system antropogeografii wyprzedzając tym sposobem m.in. Friedricha Ratzela.

Po licznych zabiegach rodziny, władze austriackie zgodziły się na jego uwolnienie w grudniu 1802, pod warunkiem opuszczenia granic Cesarstwa. Kołłątaj udał się na Wołyń, gdzie był współtwórcą Liceum Krzemienieckiego. W latach 1807–1808 podejrzany o kontakty z Napoleonem, został wywieziony i przetrzymywany w Moskwie przez Rosjan. W latach 1809–1812 był członkiem rzeczywistym Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk^[9].

Ostatnie lata życia przebywał w Księstwie Warszawskim. Zmarł w samotności po długiej i ciężkiej chorobie. Został pochowany na warszawskich Powązkach, ale urna z jego sercem została złożona w kościele w Wiśniowej, gdzie mieszkał jego brat Rafał Kołłątaj.

Hugo Kołłątaj jest patronem Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie.